Benutzer:Baskisch.frankfurt/Euskararen debekua
Vorlage:HezkuntzaPrograma Vorlage:Oharra Euskararen debekuak historian zehar euskarari ezarritako debekuak biltzen ditu, jazarpen soziopolitiko baten baitan, euskara galarazi eta haren ordez boteretsuen erdarak nagusitzeko asmoz. Dokumentutako debekuak Erdi Arotik abiatu eta gaurdaino luzatzen dira eta ondorio gisa euskararen erabilera eremua nabarmen murriztea ekarri dute, egun euskara hizkuntza gutxitu bilakatu arte.
Debekuak gizarte harremanen arlo guztietan gertatu izan dira, hala nola eskolan, agiri ofizialetan edo, bertakoa izan arren, hizkuntzaren ofizialtasuna ukatuz. Adibidez, XVIII. mendean euskaraz hitz egiteagatik haurrei egindako zigorren testigantza da hau:
Euskararen debekua mendez mende Bearbeiten
Erdi Aroa Bearbeiten
Euskararen atzerakada Antzinako Erroma Euskal Herria eta inguruko lurraldeak mendean hartu zituenetik hartu bazen ere, ez da gorde euskarari buruzko debeku zehatzik. Erdi Aroan hizkuntza ofizial moduan latinaren nagusitasunak eta gero, bereziki Alfontso X.a Gaztelakoak emandako bultzadari esker, gaztelaniaren zabalkuntzak euskararen kaltetan jokatu zuten. Agirietan agertzen den euskararen aurkako testigantzarik zaharrena Ojacastro (Errioxa) herrikoa da, 1239an. Garai hartan herri horretako eskualdean euskara zen ohiko hizkuntza. Gaztelako ibar-jaunak urte hartan Ojacastroko biztanleei debekatu egin zien epailearen aurrean euskaraz aritzea. Alkateak eta herritarrek, suminduta, ibar-jauna bahitu eta ez zuten askatu, Gaztelako Fernando III erregeak euskaraz hitz egiteko eskubidea haiei aitortu arte.[1] [2]
Euskarari ezarritako debekua jaso eta gorde den bigarren agiria orduan Aragoiko koroaren mendean zegoen Oska hiriko ordenantzetan jasotzen da 1349. urtean eta, arabierarekin eta hebraierarekin batera, euskararen erabilera debekatzen du bertako azokan, aragoitar erromantzearen erabilera —garaiko kristautasunaren hizkuntza— inposatuz[3]. Ordenatza hori indarrean izan zen XIX. mendera arte, euskara bertatik erabat galduta zegoenean.
XVIII. mendea Bearbeiten
Eskolan gaztelania soilik erabil zitekeela ezartzen zuen agindua plazaratzeaz gainera, kontabilitate-liburuak ere espainieraz eramateko agindua eman zuen Karlos III.ak, 1772an[4].
Arandako kondeak 1776an euskarazko liburuak debekatu zituen.
Frantziako Iraultzaren garaian, Barère izeneko txostenak frantsesa bakarrik erabiltzeko gomendioa eman zuen[5].
Horren harira, 1794an Biltzar Nazionalak Grégoire izeneko agiria adostu zuen, non patois (eskualdeko hizkuntza) guztiak txikitzea eta frantsesa inposatzea erabaki zuten. Horrela egiteko arrazoiak politikoak ziren:[6].
Urte bereko uztailaren 20ko Biltzar Nazionalaren dekretu baten bitartez dokumentu publiko guztiak frantsesez bakarrik idaztea erabaki zuten eta azaroaren 17an hezkuntzan frantsesa bakarrik erabiltzea.
XIX. mendea Bearbeiten
Espainiako gortetik kanpoko antzerki eta konpainien lanak gaztelania ez beste hizkuntzetan ezin zirela antzeztu agindu zuen 1801ean[7].
Salaketa partikular baten ondorioz, zigor fisikoa ezarri zen euskaraz mintzatzeagatik 1803an.
1857an, Espainian Moyano Legea ezarri zen, eskola ikasketak gaztelaniaz baino ez zirela izango zehazten zuena.
1862an egun oraindik ere indarrean dagoen notariotza arautzen duen legea onetsi zen. Bertan, agiri publiko guztiak gaztelaniaz idaztera behartzen zen.
Era orotako antzezlanetan, berriro ere euskara espreski debekatzen zuen legea ezarri zuten espainiar gorteek 1867an (Isabel II.aren errege aginduz).
Frantzian hainbat legek hezkuntzarako lege bakarra frantsesa izateko agindua eman zioten (1833ko Guizot legea[8], 1850eko Falloux legea[9], 1882ko martxoaren 28ko Ferry legea[10]...). Era berean, euskara hezkuntzatik baztertzea erabaki zuten. Adibidez, 1833an Mauleko barrutiaren inspektoreak euskara hezkuntzatik baztertzea erabaki zuen edo 1846an Behe Pirinioetako prefetak lehen mailako hizkuntzan euskararen ordez frantsesa ezartzeko agindua eman zion[11].
XX. mendea Bearbeiten
[[Fitxategi:No se habla vasco.png|thumb|Argia aldizkariaren 2.647 zenbakiaren azala. Gaztelania irakasteko euskara erabat debekatzea praktika bat izan zen XX. mendeko hegoaldeko hainbat eskolatan.]] 1902an Émile Combes Frantziako Hirugarren Errepublikako presidente izendatu eta berehala, katiximan euskara debekatzeko baimena eman zion Pirinio Atlantikoetako prefetari[12].
Urte berean, Espainian (Alfontso XIII.aren eta Romanonesen errege agindua) beren hizkuntza eta dialektoetan irakasten zuten irakasleei zigorra ezarri zitzaien legez.
1923an, Primo de Riverak izenpetutako legeaz, ekitaldi publikoetan euskara erabiltzea debekatu zen eta handik bi urtera:
1937an, euskaraz hitz egitea debekatu zen.Vorlage:Erref behar 1938an, erregistro publikoetatik ezabatu zuten. Urtebete geroago, hoteletako errotulazioetatik kenarazi zuten. Ondorengo urteetan, era mailakatuan euskara esparru publiko guztietatik ezabatu zuten agintean zeudenek.
1940an, epaitegi eta merkataritza guneetatik ezabatu zuten, eta urte berean, film guztiek zentsuraren kontroletik pasarazteko arauak argitaratu zituen Espainiako Zinematografia Sailak. Honakoa zioten:
Gaur egun Bearbeiten
Euskararen ezagutza legez zigortu nahi izan zuen 2003an Nafarroako Gobernuak. 29/2003 Foru Dekretuko 18.3 artikuluaren arabera, euskarazko lanpostuak eskuratzen zituztenek, aurrerantzean, euskaraz jakitea nahitaezkoa zuten lanpostu hutsak betetzeko deialdietan soilik parte hartu ahalko zuten[13], gerora Nafarroako Auzitegi Nagusiak dekretu hori bertan behera utzi bazuen ere. 2017ko ekainean, EAEko Auzitegi Nagusiak Gipuzkoako Foru Aldundiaren Euskara Planaren aurkako epaia eman zuen, bereziki diru laguntzei eta kontratazioari zegozkien ataletan.[14]
Historian zehar, euskarari eta Espainiako beste hizkuntzei ezarritako debekuak ugari eta nabarmenak izan arren, Juan Carlos I Espainiako erregeak gaztelania inoiz ez zela inposatu adierazi zuen oihartzun publiko handiko 2001eko Cervantes sarien banaketa ekitaldian [15].
Euskal izenen debekua Bearbeiten
Euskal izenen erabilera aski jasota dago Erdi Aroan zehar, baina Nafarroako konkista burutu ondoren, kristautasuna guztiz nagusitu eta santuen erdal izenak jarri zitzaizkien euskaldunei, bestelako izenen debekuak parrokietako erregistroen bitartez kontrolatuz. 1871 urtean abiarazi zen Espainiako Erregistro Zibilaren Legeak, besteak beste, pertsonen izen eta deitura arautzen zituena, euskal jatorriko abizen guztiak gaztelaniazko grafiaz adieraztea ekarri zuen, euskal izenak guztiz debekatuta. Geroago, Sabin Aranak, 1897 eta 1898 urteetan, eta Luis Eleizaldek, 1910 urtean, euskal onomastika sortzeko ahalegin handia egin zuten, askotan oinarri historikorik gabe eta neologismo ugari sortu bazituzten ere. Euskarazko izen horien erabilerak, ordea, berehalako debekua izan zuen Eliza Katolikoaren aldetik [16]. Espainiako Gerra Zibilaren ondoren, euskal izenak guztiz debekatu ziren[17]. Kalean euskal izenak erabiltzea ere isuna jartzeko arrazoia izan zitekeen[18].
Frantzian, errepublikar egutegiko XI. urteko sapadunaren 11ko legeak pertsonen izenak erregulatu zituen. Egun ere indarrean dirauen lege horrek historiako pertsonaia ezagunen izenak eta egutegi arruntetan (katolikoa, ortodoxoa, judua) agertzen zirenak soilik onartzen zituen[19]. Ipar Euskal Herrian ere, gaur egun, ezin dira abizenak frantses grafiatik euskal grafiara aldatu.[20]
Erregistroko funtzionarioaren esku uzten zen izen bat ukatzea, haren iritziz ohiturazkoa ez bazen. 1966 urtean ezarritako agindu batek onar zitezkeen izenen zerrenda zabaldu zuen, Frantzian hitz egiten ziren hizkuntzetako izenak onartuz (euskara, bretoiera, ...) besteak beste, baina 1993. urteaz geroztik erabateko askatasuna ematen zaie gurasoei izena jartzeko, funtzionarioari izen hori onartu edo ukatzeko eskumena kenduta[21].
Euskararen debekua eskoletan Bearbeiten
| [[Fitxategi:Euskara galarazita, eskolan.ogv|thumb|300px|Joxepa Arrillaga Mendiluzeren hitzak euskararen debekuari buruz ahotsak.com proiektuan]] | thumb|300px|Donostian euskaraz ikasteko ezintasunak |
| thumb|300px|Pantxi Matxain Etxaniz euskararen debekuari buruz ahotsak.com-ek eginiko bideo honetan | Vorlage:Esan-kaxa |
Espainian, eskoletan gaztelania inposatzen duen arau esplizitua 1768 urteko errege-zedula batean agertu zen[22].
Eskoletan euskararen erabilera zigortzeko ohiko prozedura eraztuna edo makilatxoa[23] izan zen. Ikastetxeetako ikasgela bakoitzean eraztun bat zegoen. Irakasleak euskaraz hitz egiten entzuten zion lehenengo ikasleari jartzen zion, eta ikasle hark, berriz, euskaraz entzuten zion hurrengo ikasleari. Horrela, eraztuna ikaslez ikasle igarotzen zen, euskara zekiten eta zerabilten ikasleak elkarren salatari bihurtuta. Ikastorduak amaitutakoan, orduantxe eraztuna zuen ikasleak zigorra jasotzen zuen: atsedenik gabe edo arratsaldean zigortuta geratu, irakaslearen isekak jaso, zigor fisikoak...
Helburua zen ikasleak euskara alde batera utzi eta gaztelania barneratzea; gizarte hartan baztertu beharreko hizkuntzatzat jotzen zutena baztertu, eta prestigioa eta boterea zituen hizkuntza bereganatzea.
Jende askok uste ez bezala, zigor hori ez zen frankismo garaian bakarrik erabili. Lehenengo lekukotasuna 1730ekoa da, eta Beasaingo eskolan gertatu zen[24]. XIX. mendeko eta XX. mendearen hasierako lekukotasunak ere badira, baita Espainiako Bigarren Errepublikaren garaikoak ere.[25][26]
Eraztunaren zigor hori ez zen Euskal Herrian bakarrik jazo, Europan hizkuntza gutxitua zuten beste herrialde batzuetan ere erabili izan zen, hala nola Bretainian eta Galesen.
1924an euskararen debekua eskoletan areagotzen joan zen. Urriaren 27an eginiko errege dekretu batean gaztelania ez zen beste hizkuntza batean eskolak ematea guztiz debekatuta zegoela gogora ekartzen zuen[27]. Era berean, Unibertsitatean ere euskara erabiltzea debekatu zuten[28].
Euskaraz irakasten berriro hasi zen Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian, lehenengo ikastolak sortzen. Eztabaida horretan, adibidez, PSOEko ordezkariek euskara kultur hizkuntza zela ukatu zuten[29]. Hurrengo urtean, kontu bera berriro defendatu zuen Miguel de Unamunok, adibidez[30].
Euskararen bazterketa hezkuntza publikoan, gaur egun Bearbeiten
Gaur egun ere Euskal Herriko leku askotan, ez da posible hezkuntza publikoan euskaraz ikastea. Nafarroako Foru Erkidegoko Euskararen Foru Legeak, adibidez, Nafarroa Garaia hiru eremutan banatzen du. 2016. urtea arte eremu ez-euskaldunean ez zegoen aukerarik D ereduan edo B ereduan ikasteko.[31] Ipar Euskal Herrian ez dago aukerarik euskaraz osoki ikasteko hezkuntza publikoan. Trebiñun ere egoera bera da.
Nafarroa Garaiko alde mistoan, G, A eta D ereduak ditugu. 2016. urtea arte, D ereduan ikasi ahal izateko trabak oso handiak ziren, hala ere. Alde horretan, G ereduaren beherakada oso nabaria da, A eredua mantentzen bada ere, eta D ereduan eskaria eskaintza baino handiagoa da.[32] Euskararen gorakadari aurre egiteko, Yolanda Barcinaren gobernuak ingelesa eskaini zuen, PAI eredua hain zuzen ere. Barcinak esandakoaren arabera, "PAI programaren inplantazioari esker, euskararen goranzko joera bertan behera geratu da".[33]
Euskal Autonomia Erkidegoan, legez, 16 urterekin ikasle guztiek euskaraz eta gaztelaniaz egiten jakin beharko lukete. Hori, ordea, ez da gertatzen. Eskolak euskaldundu behar du ekimenak bildutako datuen arabera, Euskal Herri osoko hiru ikasletik bik ez dakite euskaraz derrigorrezko eskolaldia bukatuta. Araba, Bizkai eta Gipuzkoako datuak desberdinak badira ere, oro har, D ereduan ikasten duten hiru ikasletik bik lortzen dute euskaraz ondo egitea; B ereduko hirutik, batek; eta A ereduko inork ere ez.[34]
Ikus, gainera Bearbeiten
Erreferentziak Bearbeiten
Kanpo estekak Bearbeiten
- «Archivos de la categoría ‘El libro negro del euskera’», Escuela de Sara online aldizkaria. [Joan Mari Torrealdairen El libro negro del euskera liburutik ateratako hainbat testu.]
Vorlage:Nabarmendutako artikulua Vorlage:Euskara aurkibidea
[[Kategoria:Euskara eta euskal kulturaren aurkako jazarpena]] [[Kategoria:Euskara Aro Modernoan]] [[Kategoria:Euskara Aro Garaikidean]]
- ↑ Una investigación sostiene que La Rioja habló euskera durante siglos Diario de Navarra 2011-04-20
- ↑ El euskara en la Edad Media
- ↑ Vorlage:Es Vorlage:Erreferentzia: "Item nyl corredor nonsia usado que faga mercaduria ninguna que compre nin venda entre ningunas personas faulando en algaravia (arabiera), ni en abraych (hebraiera) nin en basquenç (euskara), et qui lo faga pague por coto XXX sol
"...euskaraz mintzatzen denak 30 sol ordaindu ditzala..." - ↑ 1772ko abenduaren 24an Karlos III.a Espainiakoak sinatutako Errege Zedulan hau ezartzen da: ...que todos los Mercaderes, y Comerciantes de por mayor y menor, Naturales, y Extrangeros, observen la Ley del Reyno que se inserta, y previene lleven sus Libros en Idioma Castellano.
- ↑ Vorlage:Erreferentzia: Je veux parler du peuple basque. Il occupe l'extrémité dés Pyrénées-Occidentales qui se jette dans l'Océan. Une langue sonore et imagée est regardée comme le sceau de leur origine et l'héritage transmis par leurs ancêtres. Mais ils ont des prêtres, et les prêtres se servent de leur idiome pour les fanatiser ; mais ils ignorent la langue française et la langue des lois de la République. Il faut donc qu'ils l'apprennent, car, malgré la différence du langage et malgré leurs prêtres, ils sont dévoués à la République qu'ils ont déjà défendue avec valeur le long de la Bidassoa et sur nos escadres.
- ↑ Vorlage:Fr Wikisource: Rapport Grégoire: Ceux qui se trouvaient aux Pyrénées-Orientales en octobre 1792 vous écrivirent que, chez les Basques, peuple doux et brave, un grand nombre était accessible au fanatisme, parce que l'idiome est un obstacle à la propagation des lumières.
- ↑ |"Instrucciones para el arreglo de teatros y compañias cómicas fuera de la Corte", 1801: En ningún teatro de España se podrán representar, cantar ni bailar piezas que no sean en idioma castellano.
- ↑ Loi Guizot: Loi sur l’Instruction primaire, 28 juin 1833
- ↑ Vorlage:Erreferentzia
- ↑ Loi Ferry: Loi n° 11 696 du 28 Mars 1882
- ↑ Vorlage:Erreferentzia
- ↑ Franck Dolosor: Senperetik Senpererat, begirada bat XX. mendeari. Elkar, 2009. 17.or.
- ↑ Vorlage:Es DECRETO FORAL 29/2003, de 10 de febrero, por el que se regula el uso del vascuence en las Administraciones Públicas de Navarra: Quienes accedan a estas plazas solamente podrán participar posteriormente en la provisión de las vacantes correspondientes a puestos de trabajo para los que el conocimiento del vascuence sea preceptivo para su desempeño.
- ↑ Vorlage:Erreferentzia
- ↑ Vorlage:Es elpais.com La afirmación del Rey de que 'nunca se obligó a hablar en castellano' provoca una tormenta política, ww.elpais.com, 2001-04-25. Hitzez hitz hauek izan ziren bere adierazpenak: A nadie se le obligó nunca a hablar en castellano.
- ↑ Vorlage:Es Vorlage:Erreferentzia: La Iglesia española tiene para sus archivos como lengua oficial la castellana y en la diócesis de Vitoria, que es parte integrante de España, por costumbre inmemorial y por expreso deseo de sus sinodales vigentes, todos los documentos que figuren en sus archivos parroquiales han de estar redactados en castellano.
- ↑ Vorlage:Es Vorlage:Erreferentzia: Debe señalarse también como origen de anomalías registrales la morbosa exacerbación de algunas provincias del sentimiento regionalista, que llevó a determinados registros buen número de nombres, que no solamente están expresados en idioma distinto al oficial castellano, sino que entrañan una significación contraria a la unidad de la patria.Tal ocurre en las Vascongadas, por ejemplo, con los nombres de Iñaki, Kepa, Koldobika y otros que denuncian indiscutible significación separatista; debiendo consignarse, no obstante, que hay nombres que sólo en vascuence o en catalán o en otra lengua tienen expresión genuina y adecuada, como Aránzazu, Iciar, Monserrat, Begoña, etc. y que puede y deben admitirse como nombres netamente españoles, y en nada reñidos con el amor a la Patria única que es España. La España de Franco no puede tolerar agresiones contra la unidad de su idioma ni la intromisión de nombres que pugnan con su nueva constitución política y con la doctrina del artículo 34 del mencionado Reglamento. Es preciso, por lo tanto, volver al sentido tradicional en la imposición de nombres a los recién nacidos con oportunas variantes (…) En su virtud dispongo: Artículo 1.º: “…En todo caso, tratándose de españoles, los nombres deberían consignarse en castellano (Espainiako Justizia Ministerioaren Agindua, 1938ko maiatzaren 18koa).
- ↑ Vorlage:Es Areetan ume bati Jontxu deitzeagatik jarritako isuna
- ↑ Honela dio pasarte batean: Vorlage:Fr "les noms en usage dans les différents calendriers, et ceux des personnages connus dans l’histoire ancienne pourront seuls être reçus, comme prénoms, sur les registres destinés à constater la naissance des enfants ; et il est interdit aux officiers publics d’en admettre aucun autre dans leurs actes."
- ↑ Euskal Kulturaren batzarrea Euskaldunaren Hizkuntz Eskubideak Lasarte-Oria: EKB 1990 31. orr.
- ↑ Vorlage:ErreferentziaVorlage:Apurtutako esteka
- ↑ Finalmente mando, que la enseñanza de primeras Letras..., se haga en lengua castellana (...), cuidando de su cumplimiento las Audiencias y Justicias respectivas.|1768ko ekainaren 23an Karlos III.a Espainiakoak sinatutako Errege Zedularen VII. artikulua. (Estitxu BREÑAS eta Jabi OTSOA DE ALDA (2002): Arabako euskal hotsak, Geu Gasteiz, Gasteiz, 202. orrialdea.)
- ↑ Vorlage:Eu Zurezko makiltxoaren zigorra Donapaleun
- ↑ Vorlage:Es Vorlage:Erreferentzia
- ↑ «Eraztuna zigor bezala», Ahotsak.com. [Jose Mari Mugartegi Aulestiarteren eta Ricardo Mugartegi Aulestiarteren lekukotasuna.]
- ↑ Vorlage:Erreferentzia
- ↑ De ahí la conveniencia de que por esta Dirección General se recuerde a los maestros no olviden sus obligaciones en este orden de la enseñanza, y la necesidad de que por la Inspección correspondiente se vigila el más exacto cumplimiento del deber en que aquellos se hallan de enseñar la lengua castellana en sus respectivas escuelas y de dar las enseñanzas en el mismo idioma, debiendo atenerse, en este respecto, unos y otros, a lo que dispone sobre esta importante materia la real orden de 19 de diciembre de 1902, que, en su número primero dispone que los inspectores de primera enseñanza velen sin descanso por el exacto cumplimiento de la obligación en que están los maestros de enseñar la lengua castellana, dando cuenta a este Ministerio de las faltas o deficiencias que acerca de estos extremos puedan observarse.
- ↑ que, asimismo procedan a la suspensión de los maestros nacionales o municipales que no cumplieren las disposiciones vigentes respecto a la enseñanza en castellano, o que sus explicaciones vertieran doctrinas contrarias a la unidad de la patria, ofensiva a la religión o de carácter disolvente o actuaran con tal debilidad que se pueda presumir que existe carácter tendencioso en contra de dichos sagrados principios.
- ↑ Nos parece un gravísimo error el querer elevar el vasco a la categoría de lengua académica y cultural. Ni lo fue ni lo será jamás, porque la pobreza de su léxico lo impide, y para que el vasco pudiera servir de instrumento de cultura universitaria o simplemente en los grados superiores de la primera enseñanza, haría falta convertirlo en una especie de nuevo esperanto, que los propios vascos del pueblo serían los primeros en no comprender.
- ↑ Vorlage:Albiste erref
- ↑ http://www.argia.eus/albistea/nafarroa-osora-zabalduko-dute-d-eredua
- ↑ Vorlage:Liburu errefVorlage:Apurtutako esteka
- ↑ http://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/mas_navarra/2013/12/30/acuerdos_adoptados_gobierno_explicaran_pleno_142067_2061.html
- ↑ Vorlage:Web erref
