Benutzer:Martindr2504/Belagerung von Leiden

Martindr2504/Belagerung von Leiden
Datum	{{{DATUM}}}
Ort	{{{ORT}}}
Ausgang	{{{AUSGANG}}}

Die Belagerung Leidens 1573-1574 durch das spanische Heer war Teil der ersten Phase des Achtzigjährigen Krieges bzw. des Niederländischen Aufstandes. Sie fand statt vom 30. Oktober 1573 bis zum 3. Oktober 1574, mit einer Unterbrechung von zwei Monaten im Frühjahr 1574. Die Belagerung endete mit der Befreiung der Stadt.

Der Herzog von Alba auf einem Gemälde von Willem Key

1573 hatte der spanische Statthalter Herzog von Alba den Niederländischen Aufstand beinahe überall niedergeschlagen. Nur in Teilen Hollands und Zeelands hielt sich der Widerstand noch. Im Oktober 1573 wird die aufständische holländische Stadt Leiden das nächste Ziel Albas. General Francisco de Valdez leitete die Belagerung und ließ die Stadt mit einen Ring von Forts und Schanzen von der Außenwelt abschneiden, mit dem Ziel, sie durch Aushungern zur Übergabe zu zwingen.

In einem Versuch, die spanischen Truppen von Leiden wegzulocken, rief der Führer des Niederländischen Aufstandes, Wilhelm von Oranien, seinen Bruder Ludwig von Nassau zu Hilfe, der daraufhin mit seinem Heer im Osten der Niederlande ein Ablenkungsmanöver ausführte. Die Spanier hoben nun aus Angst, vom Nachschub abgeschnitten zu werden, die Belagerung Leidens auf und marschierten nach Osten. Bei Mook folgte im April 1574 eine Feldschlacht, in der das Heer Ludwigs von Nassau vernichtend geschlagen wurde. Wenig später nahmen die Spanier die Belagerung Leidens wieder auf.

Die Ernährungslage in der Stadt wurde in den folgenden Monaten schwierig, und die Bevölkerung drohte vollends zu verhungern. Wegen der Bedeutung Leidens für die Fortsetzung des Aufstands und mangels Alternativen stimmten die Staaten von Holland dem Plan Oraniens zu, einen großen Teil Süd-Hollands unter Wasser zu setzen, um so die spanischen Truppen zu vertreiben.

Gut einen Monat nach dem Durchstechen der Deiche war das Wasser ausreichend gestiegen, und eine Flotte bewaffneter Flachbodenschiffe, bemannt mit Geusen und Söldnern, fuhr über das Wasser in Richtung der umzingelten Stadt. In der Nacht vom 2. auf den 3. Oktober verließ das spanische Heer seinen letzten Stützpunkt, die "Lammenschans", und Leiden war entsetzt. Am Tag darauf fuhren die Geusen mit Booten in die Stadt ein und teilten Lebensmittel an die hungrige Bevölkerung aus. Zum Gedenken an die Belagerung und den Entsatz wird in Leiden jedes Jahr am 3. Oktober "Leidens Ontzet" gefeiert.

Vorgeschichte

Die Niederlande 1573. Der Aufstand beschränkte sich damals noch auf Zeeland und Holland.

In der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts fasste die Reformation Fuß in den Niederlanden. Auf Befehl des streng katholischen Königs von Spanien und Herrn der Niederlande, Philipp II. von Spanien, wurde die neue Konfession unterdrückt. Die dadurch entstandene Unzufriedenheit verstärkte sich noch durch die Zentralisierungsbestrebungen Philipp II. und die schwierige wirtschaftliche Lage. Mit dem Bildersturm von 1566 brach diese Unzufriedenheit offen aus. Darauf ernannte Philipp II. den Herzog von Alba zu seinem Statthalter in den Niederlanden mit dem Auftrag, die Ordnung dort wieder herzustellen. Alba kam 1567 mit einem Heer von 10.000 Mann in den Niederlanden an. Sein hartes Durchgreifen hatte aber die den Wünschen des Königs entgegengesetzte Wirkung, und Protestanten und gemäßigte Katholiken leisteten unter Leitung Wilhems von Oranien Widerstand. Anfangs erlitten die Aufständischen Niederlagen, doch 1572 gelang es den Wassergeusen, Den Briel zu eroberen. Von dieser Stadt aus wurden andere Städte in Zeeland und Holland, mit oder ohne Gewalt, überredet, sich dem Aufstand anzuschließen. Allmählich folgten immer mehr Städte in den übrigen Niederlanden ihrem Vorbild. Alba und sein Sohn Don Fadrique begannen noch im selben Jahr eine Strafexpedition gegen die aufständischen Städte. Dabei wurden Mecheln, Zutphen und Naarden brutal geplündert. Aus Angst ergaben sich jetzt viele Städte ohne jeden Widerstand. Nur Städte in Holland und Zeeland gaben ihren Widerstand nicht auf; der Aufstand war dort schon zu tief verwurzelt. Sie hatten eine Grenze überschritten und konnten nicht mehr auf Nachsicht der spanischen Obrigkeit hoffen. Darum setzten sie ihren Kampf fort, statt sich zu ergeben. Don Fadriques schneller Vormarsch blieb Anfang 1573 bei Haarlem stecken. Es kostete ihn etwa sieben Monate, die Stadt einzunehmen, danach wurden die Garnison und prominente Bürger getötet. Anschließend richtete er seinen Angriff gegen das nördliche Holland, aber seine nächste Unternehmung, die Belagerung Alkmaars, misslang, da die Aufständischen das Gebiet um die Stadt unter Wasser setzten. Das strategisch wichtige Leiden wurde Albas nächstes Ziel; er beauftragte seinen General Valdez, die Stadt einzuschließen.

Lage in Holland und Zeeland

Leiden in der Mitte des 16. Jahrhunderts

Leiden und Umgebung im dritten Viertel des sechzehnten Jahrhunderts, von Jacob van Deventer.

Leiden war eine der wichtigen Städte Hollands und verdankte sein Wachstum und seinen Wohlstand der Tuchindustrie, deren höchstes Produktionsniveau in den ersten Jahrzehnten des 16. Jahrhunderts erreicht wurde. Aus allerlei Gründen setzte danach in der Tuchindustrie ein Preissturz ein, der sie gegen 1560 ganz zum Erliegen brachte. Durch den Wegfall der Arbeitsplätze verarmte Leiden im 16. Jahrhundert rapide.

Leiden zählte zur Zeit der Belagerung zwischen vierzehn- und fünfzehntausend Einwohner. Die Stadt hatte vornehmlich veraltete spätmittelalterliche Verteidigungsanlagen, bestehend aus geraden Mauern mit halbrunden Toren, und sie war von einer Gracht umgeben. Die Stadtregierung ließ angesichts der politischen und militärischen Umstände vorsorglich vier Schanzen rund um die Stadt anlegen, um Gefahren frühzeitig erkennen und ihnen vorbeugen zu können. Die Schanzen lagen an der Poelbrug, bei Ter Wadding, an der Straße nach Rijnsburg und bei Lammen.

Obwohl mehrere Mitglieder der Stadtregierung die Regierung Philipp II. aktiv unterstützten, stellte Leiden sich 1572 auf die Seite der Aufständischen. Das war hauptsächlich das Werk einiger vormaliger Einwohner, die die Stadt 1567 wegen der Unterdrückung, die auf den Bildersturm folgte, verlassen hatten, aber im Juni 1572 zurückkehrten. Vor allem Pieter Adriaansz. van der Werff, Jan Cornelisz. Paedts van Santhorst, Huych Jansz. van Alckemade und Willen Jan Reyersz. van Heemskerck spielten eine große Rolle beim Beschluss, sich dem Aufstand anzuschließen. Wenig später kamen die Truppen der Geusen in die Stadt, Kirchen und Klöster wurden geplündert. Der erste reformierte Gottesdienst wurde am 20. Juli 1572 in der Frauenkirche gehalten.

Als Reaktion auf die antikatholischen Ausschreitungen verließen viele Katholiken die Stadt, ebenso ein Teil der Regierungsbediensteten, darunter sechzehn Mitglieder der regierenden Elite, die sogenannten ‘Glipper’. Die in der Regierung freigewordenen Stellen wurden mit Auständischen besetzt, aber eine streng reformierte Ausrichtung bekam die Stadregierung nicht. Ein Teil der 'Glipper' kehrte zurück, nachdem sie am 6. September 1572 gewarnt worden waren, ihr Besitz solle konfisziert werden, falls sie wegblieben. Sie kehrten aber offensichtlich nicht alle zurück, denn aus wiedergefundenen Rechnungen ergibt sich, dass die Güter von achtzig Personen konfisziert wurden, und die wirkliche Anzahl liegt wahrscheinlich noch höher. Als spanische Truppen sich der Stadt näherten, flüchteten erneut katholische Einwohner aus der Stadt.

Die Schützenbruderschaft bildete das Rückgrat der Verteidigung. Sie zählte 600 Mitglieder, die während der Belagerung durch einige hundert Freiwillige oder Freibeuter untersützt wurden. Die Freibeuter wurden von Andries Allertsz geleitet, nach seinem Tod von Jan van der Does. Außerdem verfügte der Militärgouverneur von Leiden, George de Montigny, Herr von Noyelles, während der ersten Belagerung über 800 wallonische Soldaten. Der Militärgouverneur während der zweiten Belagerung war Dirk van Bronkhorst, der nach seinem Tod durch Jan van der Does und dessen Verwandten Jacob van der Does ersetzt wurde. Die vier Bürgermeister zur Zeit der Belagerung waren Pieter van der Werff, Cornelis van Noorden, Cornelis van Zwieten und Jan Halfleiden. Sie waren im allgemeinen gemäßigt in ihrem Auftreten, nur van der Werff war ein fanatischer Verfechter des Aufstands.

Das spanische Heer in den Niederlanden

König Philipp II. von Spanien wollte den Aufstand in den Niederlanden so schnell wie nur möglich niederwerfen. Er selbst und seine Berater waren besorgt, es könne sonst auch in anderen spanischen Besitzungen wie dem Königreich Neapel und dem Herzogtum Mailand zu Unruhen kommen. Mit einem energischen Auftreten in den Niederlanden glaubten sie, dem vorbeugen zu können. Das Heer wurde darum vergrößert, um so den größtmöglichen militärischen Druck ausüben zu können. Die Kosten dafür waren enorm, aber die Regierung erwartete, den Widerstand schnell zu brechen. Es gelang Alba aber nicht, den Aufstand schnell zu unterdrücken, sodass die steigenden Kosten zu finanziellen Problemen für den spanischen Staat führten. Die Regierung in Brüssel war für die Bezahlung des Heeres nahezu vollständig von Geldzuweisungen aus Spanien abhängig. Das tatsächlich eingehende Geld reichte aber bei weitem nicht aus, die Kosten zu decken. So stieg der Rückstand bei den Soldzahlungen bis August 1573 auf 7,5 Million Florin an.

Das spanische Heer in den Niederlanden bestand im März 1574 aus 86.000 Mann und war damit das größte Heer im Europa des 16. Jahrhunderts. Es war ein Söldnerheer, in dem neben Spaniern und Niederländern auch Deutsche dienten, also Männer aus anderen Teilen des Heiligen Römischen Reiches. Von der gesamten Mannschaft bildeten etwa 12.000 Mann die Kavalerie. Die Soldaten aus Spanien bildeten in den Niederlanden die Elitetruppen. Sie waren erfahrene Kämpfer und die Gefahr einer Desertion war bei ihnen wegen der großen Entfernung von ihrer Heimat geringer als bei Söldnern aus anderen Ländern. 1573 kamen 3000 von ihnen aus Italien auf der "Spanischen Straße" in den Niederlanden an. Im Feld war das spanische Heer dem Heer der Aufständischen überlegen, seine Infanterie war dem Historiker J.W. Wijn zu Folge die beste Europas.

Das spanische Heer hatte in den siebziger Jahren des 16. Jahrhunderts mit großen Verlusten zu kämpfen. Ein Teil wurde durch Krankheit und Tod verursacht, der größte Teil aber durch Desertion. Die Truppen hatten dauernd mit Hunger und anderen Widrigkeiten zu kämpfen: Zwischen Mai 1572 und August 1573 verlor die spanische Infanterie im Schnitt 2% ihrer Mannschaften pro Monat, zwischen März 1574 und Mai 1576 monatlich 1%. Unter den nicht-Spaniern war der Verlust noch größer.

Erste Belagerung

Umzingelung und Verlauf

Der dem Kloster Lopsen gehörende Obstgarten, unmittelber außerhalb der Rijnsburgerpoort wurde 1573 gefällt, damit keine Lebensmittel in spanische Hände fallen konnten. Ein Mann beginnt in der Mitte mit dem Fällen des letzten Baums. Von Lucas Arentsz. 1573.

Als ihr bewusst wurde, dass eine Belagerung näher rückte, verordnete die Stadtregierung im November 1572 in Absprache mit Wilhem von Oranien die Niederlegung aller Obstgärten, Gärten, Häuser und Scheunen außerhalb der Stadtgracht. Damit hinderte sie die Spanier, dort Deckung zu suchen, und die Stadt bekam ein freies Schussfeld. Danach wurde alles bis zu einer halben Meile (oder einem Fußmarsch von einer halben Stunde) um die Stadt verwüstet. In einer nächsten Phase wurden Kastelle, Klöster sowie Kalk- und Steinöfen in einem weiten Umkreis um die Stadt geschleift. Die Überreste wurden so nahe wie möglich an die Stadt gebracht, damit sie nicht in die Hände der Gegner fallen konnten. Um die Lebensmittelversorgung nicht zu gefährden, liefen die Getreidemühlen weiter, solange der Feind nicht in die Gegend kam. Als die Spanier sich Leiden näherten, wurden die hölzernen Bockwindmühlen schnell abgebaut und in der Stadt auf den Wällen wiedererrichtet.

Das spanische Heer teilte sich nach der gescheiterten Belagerung Alkmaars auf, ein Teil marschierte unter Romero bis nach Rijnland. Dann zog es über Wassenaar und 's-Gravenzande zu dem noch nicht vollendeten Fort von Maassluis. Der Aufmarsch verlief so schnell, dass die Spanier Marnix van Sint-Aldegonde, einen wichtigen Mitarbeiter Oraniens, bei Maassluis gefangen nehmen konnten. Nach Maassluis nahmen sie Vlaardingen ein. Valdez selbst zog gegen Den Haag und Delft; ersteres nahm er ohne Probleme ein, aber der Angriff auf Delft misslang. Darauf begann er am 30. Oktober die Belagerung Leidens, mit deren Leitung der Herzog von Alba seinen General Valdez beauftragt hatte.

Francisco de Valdez, Druck 1649, von Cornelis Visscher. De Valdez hatte als spanischer General die Leitung der Belagerung.

Als ersten Schritt zur Belagerung besetzte Valdez das umliegende flache Land. Er nahm die bestehenden Schanzen rundum die Stadt in Besitz und ließ auch neue Schanzen erbauen. Er wandelte die Dörfer Leiderdorp, Zoeterwoude, Leidschendam und Voorschoten in Forts mit Wällen und Grachten um. Gebäude im Umkreis der Dörfer ließ er niederreißen, um das Material für die neuen Bauten zu nutzen.

Binnen einiger Wochen war Leiden beinahe vollständig von der Außenwelt abgeschlossen. Auf der Nordseite war Leiden von Haarlem und Amsterdam aus wegen der spanischen Kontrolle des Haarlemer und des Leidener Meeres nicht erreichbar. Über den Alten Rhein im Westen und Osten war die Stadt ebenso wenig erreichbar. Nur aus dem Süden, auf der Seite von Gouda und Delft, konnte man durch das wasserreiche Gebiet noch einigermaßen in die Stadt und aus der Stadt reisen. So konnten Boten noch über ein Wehr geführt werden, wenn auch unter Lebensgefahr. Beide Seiten zerstörten Klöster und Kastelle, um die Gegenpartei an deren Nutzung zu hindern. So wurden die Abtei Loosduinen, die Abtei Leeuwenhorst und das Kastell Keenenburg von den Aufständischen geschleift. Die Spanier ihrerseits steckten das Huis te Warmond, ein mittelalterliches Kastell, im April 1574 in Brand.

Während der ersten Belagerung funktionierte die Lebensmittelversorgung in der Stadt. Leiden besaß einen Getreidevorrat, der ausreichte, eine lange Belagerung zu überstehen. Das Getreide war für Haarlem vorgesehen gewesen, falls es entsetzt worden wäre, blieb aber in Leiden eingelagert, als Haarlem in spanische Hände fiel. In der Stadt befanden sich auch viele geflüchtete Bauern, die ihr Vieh mitgebracht hatten. Die Kühe konnten tagsüber vor den Toren weiden, solange die Spanier noch weit genug entfernt waren. Die Belagerten sammelten in der Umgebung auch heimlich Heu für die Pferde in der Stadt.

Dank dem reichen Lebensmittelvorrat herrschte während der fünf Monate der ersten Belagerung keine Hungersnot in der Stadt. Um Lebensmittel zu sparen, sollten in die Stadt Geflüchtete vom 3. Januar 1574 an wieder abreisen. Ende Januar begann die Stadt, Brot an die Armen zu verteilen. Vom 5. März 1574 konnte jemand, der die Stadt verlassen wollte, sogar einen Pass erhalten. Im Jahr zuvor hatten Gemüsegärtner Kohlbeete direkt unter den Wällen angelegt. Deren Erträge sollten während der zweiten Belagerung gerne genutzt werden.

Anders als bei den Belagerungen Haarlems und Alkmaars entschieden die Belagerer, die Stadt nicht aktiv zu belagern. Nicht beschießen und stürmen, sondern aushungern war der Plan. Es fehlte ihnen an Kanonen schweren Kalibers,, außerdem lehrte die Erfahrung mit Haarlem und Alkmaar, dass eine aktive Belagerung den Sieg nicht beschleunigte. Das abwartende Verhalten der Spanier führte zu Verwirrung bei den Aufständischen. Wilhelm von Oranien teilte am 17. November von Delft aus mit, er wisse nicht , was die Spanier beabsichtigten und auf welche Stadt sie es abgesehen hatten, da er völlig umzingelt und von Feinden eingeschlossen war.

Kurz nach Beginn der Belagerung im Dezember 1573 wurde Alba nach sechs Jahren Dienstzeit in den Niederlanden wegen des Scheiterns seiner Politik abberufen. Zijn aanpak had niet gewerkt. Am 17. Oktober 1573 ernannte Philipp II. Don Luis de Requesens, den damaligen Gouverneur von Mailand, zum Nachfolger Albas als Statthalter der Niederlande. Requesens war vom König auf eine Politik der Milde verpflichtet worden und er versuchte, sich mit den Aufständischen zu verständigen, indem er ihnen für die Rückkehr zum Katholizismus eine Amnestie anbot. Die Provinzialstaaten von Holland und Zeeland verlangten stattdessen den Abzug der spanischen Truppen aus den Niederlanden. Requesens lehnte erwartungsgemäß ab.

Notmünzen

Notmünze aus Papier im Wert von einem Viertel Gulden, 1574, hergestellt aus zusammengepresstem Altpapier.

Während der Belagerung litt die Stadtregierung unter Bargeldmangel, sodass Zahlungen für die Verteidigung schwierig zu werden drohten. Haarlem, Middelburg en Alkmaar hatten das Problem während der Belagerungen durch das Schlagen von Notmünzen bekämpft, aber Leiden mangelte es an Edelmetall und es besaß auch keine Münze. Die Leidener fanden als Erste (nicht nur in den Niederlanden, sondern in ganz Europa!) die Lösung in der Herstellung von Notmünzen aus Papier.

Am 6. Dezember 1573 bat Leiden Wilhelm von Oranien um seine Erlaubnis, Münzen zu schlagen, die er am 12. Dezember erteilte. Sofort danach gab die Stadtregierung Münzstempel in Auftrag, ließ Meißel anfertigen und bedruckte Papierblätter zu dicken Platten verleimen. Dafür wurden unter anderem Bücher mit religiösen lateinischen Texten zerstört, z. B. Messbücher. Aus den Platten wurden anschließend mit den Meißeln Rohlinge geschnitten, aus denen mit den Stempeln die Münzen geschlagen wurden, und zwar zu einem Gulden und zu einem viertel Gulden.

Am 19. Dezember brachte die Stadt die ersten Gulden in Umlauf, am 24. Dezember folgten die ersten viertel Gulden. Insgesamt ließ Leiden 8000 Gulden und etwas mehr als 35.000 viertel Gulden schlagen. Am 16. Januar 1574 wurden die ersten Fälschungen angezeigt. Die Stadtregierung rief alle Bürger auf, ihre Papiermünzen zum Rathaus zu bringen, um sie kontrollieren, gegenstempeln und so ihre Echtheit bestätigen zu lassen. Dabei wurden 11 falsche Gulden und 22 falsche viertel Gulden entdeckt. Neben Papiermünzen waren auch kupferne Notmünzen in Umlauf gebracht worden.

Nach dem Rückzug der Spanier im Frhjahr 1574 kündigte die Stadt an, das Papiergeld einzuziehen und in Silberstücke umzutauschen. Dazu wurden irgendwo in der zweiten Märzhälfte irgendwo Silbermünzen geschlagen. Für deren Herstellung verwendete man Silber aus Staatseigentum, Kirchenschätzen und Besitz der Gilden. Die Münzen kamen nur in kleiner Auflage heraus, wahrscheinlich weil Oranien der Stadt nicht erlaubte, die Münzen zu einem Nennwert oberhalb des Materialwertes auszugeben.

Der Umtausch der Papiermünzen begann am 28. März. Die meisten Bürger wollten einen kleinen Betrag umtauschen und erhielten dafür Naturalien wie Brot, Reis, Fisch oder Erbsen. Einwohner, die einen großen Betrag eintauschen wollten, wurden in bar ausgezahlt. Ungefähr 4500 Gulden Papiergeld wurden nicht umgetauscht. Vielleicht wurden diese Münzen nicht von der Stadtverwaltung ausgegeben. Es können auch Münzen verloren gegangen sein oder in sei es öffentlichen, sei es privaten Sammlungen aufbahrt worden sein. Am 30. März wurden die Kupfermünzen eingezogen.

Während der zweiten Belagerung ließ die Stadtregierung neue Silbermünzen schlagen. Die Kupfermünzen wurden wieder in Umlauf gebracht, aber diesmal zu einem niedrigeren Wert: sie waren gegengestempelt, um ihren Wert von einem achtel Stüber anzugeben. Nach Ende der Belagerung wurden alle Kupfermünzen eingezogen.

Aus Faszination für die Geschichte Leidens und den Aufstand sind nach Ende der Belagerung Fantasie-Notmünzen hergestellt worden. Der Großteil ist aus Papier oder Karton und, obwohl sie weitgehend mit den originalen Notmünzen übereinstimmen, weichen sie in Stil und Format ziemlich von den Stücken ab, die in offiziellen archivalischen Quellen erwähnt werden.

Ablenkungsmanöver und die Schlacht auf der Mooker Heide

Die erste Belagerung Leidens wurde nach militärischen Drohungen Ludwigs von Nassau im Osten der Niederlande aufgehoben. Sein Heer wurde dann aber von schnell vorrückenden spanischen Truppen in der Schlacht auf der Mooker Heide am 14. April 1574 vernichtend geschlagen. Radierung von Frans van den Wijngaerde, 1643 - 1645.

Wilhelm von Oranien hatte keine Möglichkeiten, die Belagerer Leidens anzugreifen. Er hatte nur unzureichende Mannschaften zur Verfügung und das spanische Heer war zu gut verschanzt. Wilhelm bat seinen Bruder Ludwig von Nassau (1538-1574), als Ablenkungsmanöver mit einen Heer die weiter südlich gelegene Stadt Maastricht anzugreifen, in der Hoffnung, so die Spanier von Leiden wegzulocken. Im Februar 1574 zog Ludwig von Nassau mit seinen Truppen aus dem heutigen Deutschland gegen Maastricht, konnte die Festungsstadt mit ihrer starken Garnison und ihren reichlichen Vorräten nicht erobern.

Notgedrungen verließ Ludwig die Umgebung Maastrichts und zog am Ostufer der Maas nach Norden. Er plante, sich Wilhelm von Oranien anzuschließen. Wilhelm wies Ludewig an, bei Varik über die Maas zu setzen. Der Bericht sollte seinen Bruder allerdings nicht mehr erreichen. Am 14. April 1574 stieß er überraschend auf spanische Truppen unter Sancho d'Ávila. Diese hatten die Maas bei Grave auf einer provisorischen Schiffsbrücke überquert und schnitten Ludwig etwas weiter südlich bei Mook den Weg ab. In der Schlacht auf der Mooker Heide, die daraufhin entbrannte, fiel sowohl Ludwig als auch Wilhelms jüngerer Bruder Heinrich von Nassau (1550-1574).

Valdez, door Oranjes strategie bang geworden dat hij van bevoorrading zou worden afgesneden, had intussen het beleg van Leiden opgebroken en was met zijn troepen naar het oosten getrokken. Op 22 maart was er ook in de omgeving van Den Haag geen Spaanse soldaat meer te zien. Valdez was echter te laat om zich op de Mookerheide bij de troepen van d'Avila te voegen. Zoals de Spaanse troepen gewend waren, eisten ze na de overwinning bij Mook hun soldij op. Het was echter gezien de financiële problemen onmogelijk hen meteen uit te betalen, waardoor muiterij uitbrak. Bijna was Valdez om het leven gebracht, maar hij wist de manschappen met succes weer in het gareel te krijgen.

Toen alle Spaanse troepen waren weggetrokken, ontsloeg Leiden het garnizoen van Waalse huursoldaten en gaf opdracht enkele schansen dicht bij de stad te slechten. Ondanks aandringen van Willem van Oranje, liet het stadsbestuur na om de voedselvoorraden weer op peil te brengen. Het was ook niet eenvoudig om aan voedsel te komen. De oogsttijd moest nog komen, de landerijen rondom Leiden waren geruïneerd en er kon geen graan van Amsterdam worden gekocht, omdat die stad regerings-/Spaans gezind was. Valdez was op de hoogte van de krappe voedselsituatie in de stad en wilde de situatie uitbuiten.

Tweede beleg

Insluiting

[[Bestand:Bilhamerkaart Beleg van Leiden (1573-1574).jpg|thumb|De Bilhamerkaart met de omsingeling van Leiden, gemaakt door Bilhamer ten tijde van het beleg. Bilhamer was een weg- en waterbouwkundige voor het Spaanse leger en heeft wegen, waterlopen en schansen gedetailleerd afgebeeld op de kaart. Kopie van T. Reets uit 1717 naar een origineel van Bilhamer.]]

Na de slag bij Mook pakten de Spanjaarden de belegering van Leiden snel weer op. Via Rhenen, Montfoort, Woerden, Alphen en Zoeterwoude keerde Valdez terug naar de omgeving van Leiden. De verovering van het versterkte Alphen door de Spanjaarden was zwaar bevochten en onder de Engelse verdedigers vielen veel doden. Rond 18 mei 1574 verschenen de eerste soldaten aan de oostzijde van de stad. Vanuit meerdere kanten rukten de Spaanse troepen op, via de duinen vanuit Haarlem, via het Haarlemmermeer richting Leiderdorp, via de Rijn bij Schoonhoven en via de zijde van Alphen aan den Rijn. Hierdoor zagen de verdedigers zich gedwongen de krachten te verdelen. De Spanjaarden bezetten in de nacht van 25 op 26 mei opnieuw de belegeringswerken, die de opstandelingen grotendeels onaangetast hadden gelaten. In de vroege ochtend van 26 mei ondernam Andries Allertsz. met een dertigtal vrijbuiters een verkenningstocht. Bij Leiderdorp liepen ze in een hinderlaag, waarbij Andries Allertsz. sneuvelde, samen met vier vrijbuiters. Later die dag kwamen de Spanjaarden tot aan de stadsmuren en namen al het grazende vee mee; ze hadden geleerd van het eerste beleg.

Willem van Oranje hoorde een maand na afloop van de nederlaag bij Mook. Het was hem op dat moment onduidelijk wat de bedoelingen waren van de Spanjaarden. Op 20 mei leek het erop dat zij het voorzien hadden op Gorcum of Zaltbommel. Spaanse soldaten waren inderdaad op weg naar Gorcum, maar toen zij zagen dat de stad goed versterkt was, gingen zij door naar de Betuwe. Op 26 mei werd Oranje geïnformeerd dat Spaanse soldaten, onder leiding van Valdez, gezien waren bij Leiderdorp en Leidschendam.

Op 29 mei deden Spanjaarden een vergeefse poging om Delft in te nemen, maar ze slaagden er wel in Den Haag te bezetten. Bernardino de Mendoza, een hoge Spaanse legerofficier, heeft een verslag nagelaten waarin hij de gebeurtenissen in de Nederlanden van 1567 tot 1577 beschreef. Hij vermeldt onder andere dat de Spaanse troepen in Den Haag gastvrij werden onthaald door katholieke inwoners en dat de Spanjaarden hoopten op een strenge winter, waarin ze de bevroren stadsgracht van Leiden zouden kunnen oversteken.

Begin juni was Leiden omsingeld door een 9.000 à 10.000 man sterk belegeringsleger. Anders dan tijdens de eerste belegering, sloten niet minder dan drie linies de stad aan de zuidkant af. Deze lagen van Ter Wadding via Lammen naar Leiderdorp, van Ter Wadding via de versterkte dorpen Voorschoten en Zoeterwoude naar Leiderdorp en de laatste van Den Haag, Voorburg, Leidschendam, Zoetermeer naar Benthuizen en Hazerswoude. Naast deze linies bezaten de Spanjaarden ook vooruitgeschoven posten, onder meer in het Westland. Zodoende was vrijwel heel zuidelijk Holland betrokken bij de belegering.

De belegeraars beschikten over een gordel van schansen die de stad omsloten en die nog werden uitgebreid. Aan de oostzijde waren de Rijn en de wegen daarlangs afgesloten door het tot fort omgevormde Leiderdorp. Dichter naar de stad, voorbij kasteel Rodenburg, lag de schans Roomburg. Met de klok mee lag de volgende schans ten zuiden van de stad bij Lammen, op een strategische plaats van waaruit de waterverbinding met Delft, Zoeterwoude en Leiderdorp, en de weg met Zoeterwoude, beheerst konden worden. De Leidenaren hadden getracht de bouw te verhinderen door een aanval met zes schepen maar dit was mislukt. De schans die de Spanjaarden bouwden was waarschijnlijk niet dezelfde als de schans die de stad bij Lammen had laten aanleggen. Die van de stad lag waarschijnlijk op de andere oever, aan de stadszijde. De Rijn en de wegen ten westen van de stad werden afgesloten door middel van de Waddingerschans en de schans bij het galgenveld die gereed kwam op 30 augustus.

[[Bestand:Uitval op de Boshuyser schans - Beleg van Leiden.jpg|thumb|left|De uitval op de Boshuyserschans op 29 juli 1574. Spanjaarden worden door schutters en vrijbuiters, gemarkeerd met een witte band om de arm, gedood. Rechts springen vrijbuiters met behulp van verrejagers over de polderslootjes. Links een schip op de Rijn dat hevig vuurt op Spanjaarden bij het galgenveld. Maker anoniem, uit eerste helft van de zeventiende eeuw.]]

De Spanjaarden bouwden de volgende versterking in de gordel, de Boshuyserschans, als een vooruitgeschoven post. Vanaf half juli werd de stad vanuit die schans met musketten beschoten. Verder van de stad, ten zuidwesten, lag de Jaep Claesz. dubbelschans op het punt waar de Oude Vliet samenkwam met de Vliet. De Voskuil was een schans ten noordwesten van Leiden die de weg naar Oegstgeest en Rijnsburg beheerste. Nabij de Voskuil lag de schans aan de Poelbrug die de Leidenaren hadden opgeworpen. Op 7 juni kwam deze in de handen van de Spanjaarden waardoor zij de koolvelden onder vuur konden nemen. Dichter op de stad, bij de Rijnsburgerpoort, trachtten de belegeraars een vooruitgeschoven post op te richten, maar een uitval vanuit de stad verhinderde dit. Ten noorden van de stad lag de schans bij de Kwakel die de rivier de Mare bewaakte. Een andere schans in het noorden lag aan de Broekweg om het grote weiland onder controle te houden. In het noordoosten beheerste de schans aan de Dwarswetering de plek waar de vaart in de Zijl uitkwam.

Eind juli voerden de Leidenaren een grote uitval uit op de schans bij Boshuysen, van waaruit Spaanse troepen met musketten de stad constant in het vizier hielden. Een ieder die zijn hoofd boven de stadswal uitstak werd beschoten. Voorafgaand aan de uitval had het stadsbestuur beloningen in het vooruitzicht gesteld, zowel voor de eersten die de schans wisten te bereiken als voor inwoners die een hoofd terugbrachten. Twee hoofden werden na de aanval ingeleverd waarvoor de bezorgers een geldbedrag kregen. De aanvallers maakten gebruik van flessen, gevuld met buskruit en zwavel, die met een aangestoken lont naar de Spaanse troepen werden geworpen. Ondanks het succes werden hierna geen nieuwe uitvallen meer gepleegd. Volgens Mendoza kwam dat door de verslechterende situatie in de stad: "Het leek alsof de stad niet bewoond was, want niemand verliet de stad of vertoonde zich op de muren".

Situatie in Leiden

Mei–juli 1574

[[Bestand:Burgomaster van der Werf offers his sword to the people of Leiden, by Mattheus Ignatius van Bree.jpg|thumb|Eerste burgemeester Van der Werff biedt zijn lichaam aan als voedsel voor de hongerige bevolking van Leiden, als zij zich maar niet zou overgeven aan de Spanjaarden. Deze bekende scene is in werkelijkheid niet voorgevallen en is bedacht om na de belegering de reputatie van de burgemeester op te poetsen. Geschilderd door Mattheus Ignatius van Bree in 1816 of 1817.]]

De voedselvoorraden waren door nalatigheid van het stadsbestuur niet op peil gebracht na de eerste belegering. Om te voorkomen dat schaarste zou leiden tot sterke prijsstijgingen stelde het bestuur eind mei voedselprijzen vast voor boter, kaas, rogge en tarwe. In juni lukte het geuzen en Leidenaren om schepen met voedsel de stad binnen te krijgen. De lading van de schepen, die door de geuzen veroverd waren, bestond uit hammen, bier, boter, manden met mondvoorraad, buskruit en kleding.

De militaire gouverneur Noyelles was na het eerste beleg ontslagen vanwege losbandig gedrag. Oranje verving hem door Dirk van Bronkhorst. Hoewel de stad eigenlijk te weinig militairen bezat voor tegenacties, werd een groep Engelse soldaten de toegang tot de stad geweigerd. Dit om overlast te voorkomen. Op 29 mei nam Jan van der Does de leiding van de vrijbuiters over van de gesneuvelde Andries Allertsz. Kort daarop werden de vrijbuiters uitgebreid met een nieuwe groep, bestaande uit 151 Leidenaars, geleid door Johan van Duvenvoirde van Warmond.

Eind juni nam de onrust onder de bevolking toe. Militair gouverneur Dirk van Bronkhorst liet hierop een galg voor het stadhuis plaatsen als afschrikmiddel. Verder ging het stadsbestuur vanaf 3 juli brood uitdelen aan de armen. De bedeelden konden kiezen om hiervoor te betalen of als tegenprestatie te werken aan de vesten. Burgers werden tevens verplicht om een eventueel overschot aan graan over te dragen aan het stadsbestuur, zodat dit herverdeeld kon worden. Er werden huiszoekingen gedaan om te controleren of mensen geen voedsel achterhielden.

Om voedsel te besparen werden op 6 juli katholieke glippers opgeroepen de stad te verlaten. Ditmaal werd erbij vermeld dat – in tegenstelling tot wat in 1572 gebeurd was – hun goederen niet geconfisqueerd zouden worden. Vrouwen van wie de man de stad was ontvlucht werden gedwongen om met hun kinderen te vertrekken. De mannen zouden de Spanjaarden hebben geholpen. Er zijn twee gevallen bekend van vrouwen met kinderen die, nadat zij de stad waren uitgezet, werden opgewacht door aanhangers van het bewind van Filips II. De groepen moesten zich uitkleden en naakt terugkeren naar de stad. In beide gevallen werden zij weer in de stad toegelaten.

Rond 10 juli brak de pest uit in de stad. Ondertussen werden verdere maatregelen genomen om voedsel te besparen: vanaf 1 augustus mocht zoete melk niet meer los verkocht worden en mocht het alleen nog worden gebruikt om boter en kaas te maken. Het restproduct karnemelk mocht wel verkocht worden. Daarnaast werd opgetreden tegen het verkopen van groente op de zwarte markt. Blijkbaar waren er nog groenten beschikbaar die mogelijk binnen de stad werden geteeld of van sommige kooltuinen buiten de stad afkomstig waren.

Het gros van de glippers was alleen uitgeweken om de uitkomst van de belegering af te wachten. Slechts enkelen van hen heulden actief met de Spanjaarden en schreven brieven aan het stadsbestuur. Daarin probeerden ze de bestuurders ervan te overtuigen dat de situatie uitzichtloos was en dat het beter zou zijn om de stad over te geven, zoals begin september zou blijken.

Ondanks de druk dacht de harde kern van het Leidse bestuur niet aan overgave. Deze groep bestond onder anderen uit: Jan van der Does, verantwoordelijk voor de stadsverdediging, stadssecretaris Jan van Hout en militair gouverneur Dirk van Bronkhorst. Zij vormden een minderheid maar waren vurige pleitbezorgers voor het voortzetten van het verzet. De overige bestuurders behoorden tot de afwachtende middengroep en waren eerder handhavers van de gevestigde orde dan bestuurlijke vernieuwers. Warm liepen zij niet voor de Opstand. Leden van de harde kern stonden in contact met geuzen buiten de muren met behulp van postduiven.

Augustus–oktober 1574

[[Bestand:Sterfte door ziekte en pest onder de Leidenaren, 1574 Mortalitas (titel op object) Leiden tijdens het beleg en ontzet, 1574 (serietitel), RP-P-OB-79.558.jpg|thumb|Weergave van de ellende in de stad die ontstond vanwege gebrek aan voedsel en de uitbraak van de pest. Prent uit 1612 – 1614, door Willem de Haen.]] De situatie verslechterde toen op 5 augustus het brood voor de armen op was. In plaats van brood, ging het stadsbestuur over op het verstrekken van moutkoeken. Voor het eerst moesten nu ook personen uit de middenklasse en de rijken inleveren. Ze gingen geld lenen of kostbaarheden verkopen om aan voedsel te komen. Het stadsbestuur liet een volkstelling uitvoeren om te inventariseren hoeveel monden gevoed moesten worden. Hierbij werden 12.456 inwoners geteld. Ook zochten inspecteurs naar voorraden die inwoners misschien in huis hadden liggen. Blijkbaar hadden rijke Leidenaren nog voorraden waaruit ze konden putten.

Onder de vrijbuiters brak op 27 augustus een hongeroproer uit. Zij dreigden hun dienst op te zeggen en de stad te verlaten. Daarop werden opnieuw alle huizen doorzocht op voedsel. Alles wat niet binnen veertien dagen nodig was werd meegenomen zodat het uitgedeeld kon worden aan de armen. Voedsel mocht voortaan alleen gekocht worden als de eigen voorraad op was. Op 31 augustus was geen brood, kaas of groente meer voorhanden. Vanaf dat moment werden iedere dag tien of elf runderen geslacht en kreeg ieder gezin dat geen eten meer had per gezinslid twee pond vlees voor vier dagen. Toen het rundvlees op begon te raken werden ook paarden geslacht.

Op 5 september kwamen twee brieven binnen met vredesvoorstellen. Een brief kwam van een uitgeweken katholiek en de andere van Valdez, die beloofde het stadsbestuur gratie te schenken bij overgave. Van Bronkhorst lag op sterven en eerste burgemeester Van der Werff nam de leiding over. Vanwege de uitzichtloze situatie en de grote druk vanuit de bevolking, stelde hij voor om onderhandelingen aan te gaan. De grote meerderheid van de stadsbestuurders was daar voor, maar Jan en Jacob van der Does en Jan van Hout verzetten zich hevig. Zij wezen op de eed die gezworen was aan Willem van Oranje en verwezen naar Haarlem en Naarden, waar de bevolking was afgeslacht ondanks beloften van het tegendeel.

Drie dagen later kwam opnieuw een brief binnen, waarop de discussies zich verhevigden. Bronkhorst was intussen aan de pest overleden en werd als militair gouverneur opgevolgd door Jan van der Does en zijn aanverwant Jacob van der Does. Secretaris Jan van Hout bood een uitweg uit de impasse. Het was bekend dat het ontzet naderbij kwam. Van Hout vroeg alle bestuurders afzonderlijk om voor hun mening uit te komen en liet hun antwoord noteren. De meeste voorstanders van onderhandelen bonden in. Dat het weifelende stadsbestuur uiteindelijk standvastig bleef, was ook te danken aan de schutterij. Die zorgde niet alleen voor de verdediging van de stad, maar hield ook morrende en oproerige burgers in toom.

Doorsteken van de dijken

[[Bestand:Kaart met het ontzet van Leiden, 1574 Ontsettinge der stad Leyden (titel op object), RP-P-OB-79.601.jpg|thumb|Na het doorsteken van de Hoge Zeedijk (rechtsboven) liep het land onder water en konden bootjes oprukken richting Leiden. Ets uit 1623-1625, maker anoniem.]]

Valdez had Leiden nagenoeg ingesloten en liet de blokkade gedurende de zomer versterken. Ondanks grootschalige desertie en dreigende muiterij in de Spaanse gelederen leek het slechts een kwestie van tijd voordat de stad zou vallen. In dat geval zou Delft ook onhoudbaar worden en zou de Opstand mogelijk de kop worden ingedrukt. Om dat te voorkomen zette Willem van Oranje alles op alles om Leiden te redden. Via postduiven informeerde hij de hongerende bevolking dat zij moest volhouden en dat hij de stad zou ontzetten.

Oranje liet meerdere opties bekijken om Leiden te bevrijden. Een frontale aanval op de Spaanse posities leek onmogelijk en hulp van de Franse hugenoten zou te lang op zich laten wachten. Met de landsadvocaat van Holland, Paulus Buys, overlegde Oranje of als wanhoopsdaad overgegaan kon worden tot inundaties. Het zou een riskante onderneming zijn. Het water moest vanuit de Maas en de Hollandse IJssel komen omdat die rivieren nog in handen waren van de opstandelingen. Een groot deel van het zuiden van Holland zou overstromen zonder de zekerheid dat het water het hoger gelegen Leiden zou bereiken. Dat zou afhangen van de wind en regenval. Tot slot was er een kans dat landerijen voorgoed zouden vergaan.

De Staten van Holland gaven, na twee maanden overleg en, mede door de overredingskracht van Paulus Buys, uiteindelijk op 30 juli toestemming om de dijken door te steken. Twee dagen later werd de plattelandsbevolking opgeroepen zich met have en goed te begeven naar de dichtstbijzijnde stad. Willem van Oranje wachtte niet tot het hele platteland was ontruimd. Op 3 augustus gaf hij opdracht de dijken langs de Maas en de Hollandse IJssel, bij Capelle aan den IJssel, IJsselmonde en Rotterdam, op zestien plaatsen door te steken. Het doorgraven van de dijken gebeurde gecontroleerd opdat de dijklichamen niet verzwakt zouden worden bij het binnenstromen van het water.

Uit angst dat hun huizen geplunderd zouden worden, hadden weinig plattelandsbewoners gehoor gegeven aan de oproep om naar de stad te vluchten. Op 7 augustus werd daarom een nieuwe oproep gedaan. Na 14 augustus werden ook de sluizen bij Vlaardingen, Schiedam en Rotterdam geopend. Om te zorgen dat het water de achterliggende gebieden zou bereiken moesten ook polderdijken doorgestoken worden. Dit werk werd uitgevoerd door honderden pioniers die door de dorpen en steden aangesteld werden. In een latere fase werden nog eens 640 pioniers geworven om de inundatie te versnellen.

Aanval en bevrijding

[[Bestand:Beleg en ontzet van Leiden in 1574.jpg|thumb|left|Met een stippellijn op de kaart is de opmars van de geuzenvloot weergegeven. Kaart van J.W. de Jongh circa 1900.]] Na het doorsteken van de dijken werd begonnen met het samenstellen van een ontzettingsvloot. Daartoe werden platbodems verzameld, als kaagschuiten, korenschuiten en turfponten, die waarschijnlijk in de wijde omtrek werden gevorderd. Binnen een maand was een vloot gevormd van 320 schepen, waarvan een deel bestemd was voor de aanval en een deel voor het transport. Willem van Oranje stelde Louis de Boisot, de luitenant-admiraal van Zeeland, aan als bevelhebber.

[[Bestand:1574-10-03; Haghe, Leyden, Delft (Siege of Leiden).jpg|thumb|links|Inundatiegebied in de driehoek Leiden-Zoeterwoude-Delft, op een kaart uit 1574 van Frans Hogenberg]] De vloot van Boisot bestond uit zeventig galeien, bewapend met kleine, lichte kanonnen als bassen en gotelingen. De transportvloot telde 250 kleine vaartuigen voor het vervoer van soldaten, oorlogstuig, en levensmiddelen voor de aanvalsmacht en voor de Leidenaren. Boisots strijdkrachten telden een kleine vierduizend man. Uit Vlissingen had hij achthonderd geuzen meegebracht en in diverse Hollandse steden waren vijfhonderd bootsgezellen geworven. Het grootste deel van zijn leger bestond echter uit dertien compagnieën van elk tweehonderd Franse, Schotse, Duitse of Waalse huurlingen. Verder stonden 2100 roeiers tot zijn beschikking en een aantal pioniers voor het doorsteken van dijken.

Op 10 september was het water voldoende gestegen en kon de vloot vanuit Rotterdam vertrekken. Op 11 september veroverde Boisot na hevige gevechten de Landscheiding, een lange hooggelegen weg, tussen Rijnland en Delfland. Deze moest doorgraven worden om het water in Rijnland te laten rijzen. In de nacht van 15 op 16 september liet Willem van Oranje boden een brief naar het Leidse stadsbestuur brengen waarin hij meldde dat de Landscheiding was doorgestoken en waarin hij de stad opriep om vol te houden. Om het moreel hoog te houden maakte het stadsbestuur de inhoud van de brief bekend aan de bevolking.

Tussen de Landscheiding en Leiden lagen nog twee verhoogde wegen, de Groeneweg en de Voorweg. Boisot veroverde de Groeneweg op 12 september, maar zijn troepen leden een nederlaag bij de Voorweg, net voor het Zoetermeerse Meer, waar Valdez zich goed had verschanst. Op aanraden van mannen die vertrouwd waren met de omgeving, onderzocht Boisot met een verkenningseskader de mogelijkheid om in een omtrekkende beweging voorbij de troepen van Valdez te komen. Op hun route stuitten zij op 19 september op een onbewaakte dijk van Rijnland die meteen doorgestoken werd. Een dag later kon de vloot doorvaren naar de Noord Aa, ten noorden van het Zoetermeerse meer. Daar stokte de opmars omdat het water niet hoog genoeg stond.

[[Bestand:Ontzet van Leiden, 1574 Les bateaux qui apportent des Vivres à la Ville (titel op object), RP-P-AO-10-16A-3.jpg|thumb|Soldaten delen eten uit vanuit bootjes na het ontzet. Prent uit 1612-1614 door Willem de Haen.]]

Na verloop van tijd draaide de wind naar het zuidwesten en begon het dagenlang te regenen. De wind wakkerde aan tot stormachtig en stuwde het water zo sterk op op dat het waterpeil op 1 oktober hoog genoeg was. De Spaanse troepen werden door het stijgende water uit hun stellingen verdreven en Valdez trok zich terug op Zoeterwoude waar hij de dijken verhoogde. Volgens hem was het platteland verworden tot een oceaan. Een combinatie van stijgend water en onophoudelijk artillerievuur vanuit de vloot van Boisot dwong hem om ook deze positie op te geven, waardoor de vloot de opmars kon voortzetten. De laatste grote schans die nog gepasseerd moest worden was de Lammenschans en deze werd in de nacht van 2 op 3 oktober op bevel van Valdez door de Spanjaarden verlaten.

Na het aanbreken van de dag voeren de bevoorradingsschepen de stad binnen. De levensmiddelen werden aan wal gebracht en vervolgens vanuit het St. Jacobsgasthuis verdeeld. Mannen, vrouwen en kinderen kregen allen een half brood, met een stuk kaas en een pekelharing. Velen zouden zich daaraan dood gegeten hebben omdat zij al lang geen brood meer gegeten hadden waardoor hun spijsvertering de overvloed niet aankon.

Het beleg van Leiden wordt door sommige historici gezien als het meest heroïsche beleg tijdens de Opstand, en het ontzet was voor het verdere verloop van de vrijheidsstrijd van doorslaggevende betekenis. Om de zege mogelijk te maken hadden de inwoners echter grote offers moeten brengen. De schattingen van het aantal slachtoffers dat tijdens het beleg is gevallen, lopen uiteen van ruim 2000 tot bijna 6000. Op een inwoneraantal van zo'n 14.000 betekent dit in ieder geval dat het beleg is uitgelopen op een humanitaire ramp. De meeste slachtoffers vielen in de laatste maanden, door ondervoeding of aan de pest. Alle bevolkingsgroepen hadden het zwaar te verduren, maar de armsten onder hen werden het hardst getroffen.

Nasleep

Gevolgen voor Leiden

[[Bestand:Gouda, Glas 25, Die Befreiung von Leiden.jpg|thumb|Uitsnede van een gebrandschilderd glas-in-loodraam van de Sint-Janskerk in Gouda, waarop Willem van Oranje en het ondergelopen land staan afgebeeld tijdens het beleg van Leiden.]] Enkele dagen na het ontzet benoemde Willem van Oranje in Leiden vier nieuwe burgemeesters en acht nieuwe schepenen. Het stadsbestuur werd hierdoor versterkt met personen van wie Oranje wist dat zij de opstand ten volle ondersteunden. Daarnaast bracht hij het aantal leden van de Veertigraad, waaruit de burgemeesters gekozen werden, omlaag naar achtentwintig. De ingrepen waren een schending van de stedelijke privileges, maar Oranje vond de zuivering nodig omdat de stad bijna was overgegeven aan Valdez.

Bij deze zuivering moest de wankelmoedige Van der Werff het veld ruimen als burgemeester; hij bleef wel lid van de Veertigraad. De voornaamste spreekbuis van degenen die neigden naar onderhandelen, de katholieke Jan van Baersdorp, moest niet alleen het burgemeesterschap opgeven, hij werd ook uit de Veertigraad verwijderd. Niet alle katholieken werden uit de raad verwijderd, maar wel kregen de haviken de meerderheid in het stadsbestuur.

Als bekroning van het volhouden stelde Willem van Oranje aan de Staten van Holland en Zeeland voor om de eerste universiteit van de opstandelingen te vestigen in Leiden. De Staten gingen daarmee akkoord en op 8 februari 1575 werd de Universiteit Leiden in de Pieterskerk ingewijd.

Bij het sluiten van de Pacificatie van Gent in 1576 werd het aantal raadsleden in Leiden weer teruggebracht tot veertig. Ook mochten glippers vanaf toen terugkeren naar de stad en kregen zij hun geconfisqueerde goederen terug, op voorwaarde dat zij trouw beloofden aan de prins van Oranje.

Gevolgen voor de omgeving

De belegering en de bevrijding van Leiden hadden grote gevolgen voor de omgeving van de stad. Tijdens het beleg verwoestten beide partijen vele gebouwen om te voorkomen dat de ander er voordeel van kon hebben. De opstandelingen ruïneerden kloosters rond Delft en in het Westland, waaronder de abdij van Loosduinen, kasteel Kenenburg bij Schipluiden, kloosters in Warmond en de abdij van Leeuwenhorst te Noordwijkerhout. De Spanjaarden verwoestten het Huis te Warmond en het kasteel van Egmond. In een aantal andere gevallen, zoals in Rijnsburg, is het niet duidelijk welke partij de verwoesting heeft aangericht.

Daarnaast maakten beide partijen zich schuldig aan gewelddadigheden tegen boeren en burgers. Zo werden Pijnacker, Westzaandam en het dorp Egmond door Spanjaarden in brand gestoken. De geuzen vernielden Capelle aan den IJssel en Delfshaven, en beide partijen staken delen van Waddinxveen in brand. Ook was er sprake van berovingen. In Monster bijvoorbeeld werden er in 1573 33 plunderingen en roverijen genoteerd en 60 in 1574; in omliggende dorpen was het waarschijnlijk niet anders.

Door de onderwaterzettingen waren boeren van hun land verdreven. Hun oogsten gingen voor jaren verloren. Gewaarschuwde boeren die overtuigd katholiek waren, trokken met hun vee naar Haarlem of Amsterdam. Anderen gingen naar het hoger gelegen Noordwijk als ze in de buurt van Leiden woonden. Een Leidenaar berichtte dat hij daar meer dan duizend beesten had gezien. Als hun boerderij verder weg lag trokken ze naar Delft, Rotterdam of Gouda, waar de straten na enige tijd ook onder water stonden. Van de andere steden is het niet bekend, maar in Gouda werden de boeren alleen toegelaten als ze voldoende geld hadden om zich een jaar van voedsel te kunnen voorzien. Velen waren hierdoor gedwongen hun vee onder de prijs te verkopen. De Markt van Gouda rond het stadhuis leek door de vele dieren, hoewel het onder water stond, wel op een veemarkt.

De turfstekers konden hun werk niet meer doen. Plaatselijk vervoer was onmogelijk doordat de turfbootjes en andere scheepjes gevorderd waren. Ook vervoer door schepen met meer diepgang over de hoofdverkeersaders, als de Hollandse IJssel, de Gouwe en de Oude Rijn was niet mogelijk, doordat de vaarwegen vanwege de overstromingen niet zichtbaar waren. Sluizen waren dikwijls verlaten en overtomen soms geblokkeerd of kapotgeslagen. Over land waren de dijken niet meer berijdbaar door de doorstekingen.

Een dag na het ontzet van Leiden besloten de Staten van Holland tot herstel van de dijken. Begin 1575 waren de zestien gaten in de belangrijke Hoge Zeedijk van Schieland provisorisch gedicht. Grote delen van het binnendijkse land zouden echter nog jarenlang blank staan. Halverwege 1576 berichtte heer van Hiérges dat nog grote delen van het land onder water stonden. Naast het dichten van de dijken moesten ook alle bruggen, kades, wegen, sluizen, overtomen, poldermolens en verlaten hersteld worden. In 1578 werd begonnen aan het bevaarbaar maken van de waterwegen door het lichten van scheepswrakken. Tegen 1580 waren de meeste waterstaatkundige werken gereed, zodat het ongeveer zes jaar duurde voordat grote delen van zuidelijk Holland weer bruikbaar waren.

Voortzetting van de strijd

Na het fiasco bij Leiden leek de kans op een snelle beëindiging van de Opstand voor Spanje verkeken. Don Luis de Requesens liet de koning weten dat het met de beschikbare tijd en geld onmogelijk was om de vierentwintig rebellerende Hollandse steden te veroveren. Alleen door heel Holland onder water te zetten, verwachtte Requesens de opstand te kunnen smoren. Filips II wilde hier echter niet aan beginnen. De actie zou onomkeerbaar zijn, steden die loyaal waren zouden getroffen worden en het zou slecht zijn voor de reputatie van Spanje. Wel kreeg de landvoogd toestemming van de koning om het Hollandse platteland af te branden. In de daaropvolgende maanden boekte het koninklijke leger successen met de verovering van Buren, Oudewater, Schoonhoven en Bommenede. Met deze snelheid had de opstand binnen een jaar neergeslagen kunnen worden.

Er volgden in het voorjaar van 1575 vredesbesprekingen en ondanks dat Filips II de rebellen een generaal pardon wilde geven, liepen de besprekingen op niets uit. De opstandelingen eisten meer macht voor de Staten-Generaal en eisten dat het protestantisme toegelaten werd. Op beide punten wilde Filips II niet instemmen. Progressie naar een vrede bleef uit en de financiële situatie van Spanje werd steeds nijpender, doordat de handel tussen de Amerika’s en Sevilla in een recessie belandde en de kosten van het staande leger enorm toegenomen waren na de hervatting van de oorlog met de Turken.

Op 1 september 1575 moest Spanje de betalingen aan de bankiers opschorten en raakte het bankroet. Hierdoor bleven betalingen aan het Spaanse leger in Vlaanderen ook uit en dat zorgde voor groeiende ontevredenheid onder de manschappen. Tot overmaat van ramp overleed Requesens, die nog enige autoriteit had over de troepen, op 5 maart 1576. Toen betalingen maanden later nog steeds uitbleven sloeg het leger aan het muiten. Nadat Zierikzee werd ingenomen op 13 juli 1576 verliet het leger de stad muitend en plunderde Aalst. Het garnizoen in de citadel van Antwerpen plunderde op haar beurt op 4 en 5 november het rijke Antwerpen, wat bekend kwam te staan als de Spaanse Furie.

Uit angst voor de muitende Spaanse troepen sloten de regeringsgezinde provincies, buiten Filips II om, in 1576 vrede met de opstandige provincies Holland en Zeeland, de Pacificatie van Gent. De provincies traden nu gezamenlijk op en benoemden eigenhandig een landvoogd. Filips II liet het hier niet bij zitten en gaf opdracht om zijn gezag te herstellen. De opstandelingen wisten in de opvolgende jaren grip te houden op de noordelijke Nederlanden, die in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zouden vormen. In 1648 werd de Vrede van Münster getekend.

In de cultuur

[[Bestand:Magdalena Moons smeekt haar verloofde Francisco Valdez de bestorming van Leiden nog een nacht uit te stellen, 1574 scène uit de Tachtigjarige Oorlog, SK-C-294.jpg|thumb|Magdalena Moons smeekt Valdez om de bestorming van Leiden een nacht uit te stellen. Een dag later werd Leiden ontzet. Deze bekende scene werd geïntroduceerd in een latere versie van het toneelspel van Reynier Bontius uit 1645, en berust waarschijnlijk niet op waarheid. Schilderij van Simon Opzoomer, 1840-1850.]]

Vanaf de 17e eeuw waren voorstellingen over belegeringen in de Republiek populair. Het beleg van Leiden vormde de belangrijkste inspiratiebron, vergeleken met andere belegeringen. Tussen 1606 en 1999 zijn achttien toneelspelen en zes muziekstukken met het beleg van Leiden als thema uitgebracht. Het Leidse stadsbestuur stimuleerde met subsidies opvoeringen die het beleg als thema hadden, dit ondanks kerkelijke tegenwerking. Regelmatig, waarschijnlijk om de zeven jaar, werd in de 17e eeuw tijdens de oktobermarkt een voorstelling over de belegering gehouden. Deze voorstellingen trokken veel bezoekers en de inkomsten daaruit waren voor weeskinderen.

Eind 1574 publiceerde Jan Fruytiers een dramatisch verslag van de gebeurtenissen die tijdens het beleg hadden plaatsgevonden. In 1577 volgde een herdruk en in deze versie werd voor het eerst beschreven hoe moedig en standvastig burgemeester Van der Werff zou zijn geweest en hoe hij zich aan de hongerige bevolking ter consumptie zou hebben aangeboden. Hij kreeg een heldenstatus, terwijl hij in werkelijkheid een weifelachtig bestuurder was. Door latere Leidse geschiedschrijvers is deze versie van het verhaal overgenomen. Toneelschrijver Jacob Duym gebruikte deze passage in het vroegst bewaard gebleven stuk over het Beleg, uitgegeven in 1606.

Andere schrijvers die een toneelstuk uitbrachten over de belegering waren Jacob van Zevencote in 1626, en Reynier Bontius in 1645. Dat van Bontius werd het succesvolste belegeringsstuk. Tot rond 1850 is het 104 keer gedrukt. Het werd na 1660 jaarlijks opgevoerd in de Amsterdamse Schouwburg. Dit stuk van Bontius was ook het eerste waarin aan Magdalena Moons een heldenrol werd toegedicht. Dat was nadat de Italiaanse historicus Famiano Strada in 1632 schreef over de rol die Moons gespeeld zou hebben; een verhaal dat in 1641 werd overgenomen door de Leidse schrijver Jan Jansz Orlers. Sindsdien werd zij uitgebeeld als verloofde of maîtresse van Valdez die hem ervan had weerhouden om de stad te bestormen. Dit verhaal is waarschijnlijk verzonnen; Valdez beschikte over te weinig geschut om een aanval op de stad uit te kunnen voeren.

Een wandtapijt uit 1587 waarop meerdere gebeurtenissen van het ontzet staan afgebeeld. Door de Delftse wever Joost Jansz. Lanckaert vervaardigd in opdracht van het Leidse stadsbestuur.

In de 19e eeuw waren geschiedkundige toneelspelen populair vanwege het opkomende nationalisme. In deze periode zijn zeven toneelstukken en vier muziekspelen uitgebracht. Het populairst was "Het onzet der Stad Leyden" van M. Westerman in 1809. Dat was tussen 1810 en 1865 in Leiden het stuk dat het vaakst werd opgevoerd. Een opera met de titel "Le siège de Leyde" ging op 4 maart 1847 in première in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. Het initiatief hiertoe kwam van koning Willem II. Componist was Adolphe Vogel en Hippolyte Lucas schreef het libretto.

Ook in het buitenland bestond interesse in het verhaal. In Duitsland verscheen in 1852 het stuk "Vaterland über alles! Oder: der Einsatz von Leyden", geschreven door J. von Plötz. In Engeland kwam datzelfde jaar het stuk "Waldeck or the Siege of Leyden" uit van Angiolo Slous. "L’Assedio di Leida, melodramma tragico" was een opera door Errico Petrella gecomponeerd, die in 1856 in première ging in Milaan.

Het ontzet is ook op andere manieren uitgebeeld. In 1587 bestelde het stadsbestuur een wandtapijt van 297 bij 366 cm met het ontzet als thema en in 1612 kwam daar nog een schilderij bij. Daarop werd het ontzet vergeleken met de verlossing van de joden uit de handen van de farao. De stad Leiden schonk in 1601 een gebrandschilderd glas-in-loodraam aan de Sint-Janskerk in Gouda met het beleg van Samaria door de Syriërs, als metafoor voor de belegering van Leiden.

Herdenking

Vorlage:Zie hoofdartikel [[Bestand:Johan Coenraad Altorf - Monument Leidens ontzet - 1924.jpg|thumb|Monument voor Leidens Ontzet, vervaardigd door Johan Coenraad Altorf en onthuld op 3 oktober 1924 door koningin Wilhelmina]] Op de dag van het ontzet vond een dienst plaats in de Pieterskerk. Sindsdien wordt elk jaar op 3 oktober in die kerk een herdenkingsdienst gehouden. Tot aan de 19e eeuw waren er daarnaast niet veel andere vormen van feestelijkheden of herdenkingen die met het ontzet te maken hadden. Bij het tweede eeuwfeest van het ontzet in 1774 was er een optocht met historische figuren als Willem van Oranje, burgemeester Van der Werff en Van Hout.

Tijdens de viering van het 250-jarig bestaan van de universiteit in 1825 deelden studenten haring en wittebrood uit, werd er een concert uitgevoerd en werd er vuurwerk afgestoken. Om de herinnering aan het beleg en ontzet levend te houden hielden studenten vanaf dat jaar ieder lustrum een voorstelling. Vanaf 1872 toonde het Museum De Lakenhal aan het ontzet gerelateerde voorwerpen, zoals de kookpot. Op 3 oktober 1884 werd een standbeeld voor Van der Werff opgericht in het naar hem vernoemde Van der Werfpark.

De toenemende belangstelling voor de gebeurtenissen uit 1573-1574 leidde op 13 mei 1886 tot de oprichting van de 3 October Vereeniging. Sinds haar oprichting draagt de vereniging zorg voor de jaarlijkse organisatie van alle officiële evenementen op 3 oktober (en als dit op een zondag valt op 4 oktober). Veel mensen die in Leiden werken zijn dan vrij, op de Waag wordt haring met wittebrood uitgedeeld en in de stad en wijde omgeving wordt hutspot met klapstuk gegeten.

Tijdens de 350ste viering van Leidens Ontzet op 3 oktober 1924 onthulde koningin Wilhelmina een monument ter ere van prominente figuren tijdens het ontzet van 1574. Het monument aan het Plantsoen, gemaakt door Johan Coenraad Altorf, draagt de beeltenissen van prins Willem van Oranje, stadssecretaris Jan van Hout, bevelhebber Jan van der Does en admiraal Louis de Boisot.

Overblijfselen

Van het beleg en het ontzet van Leiden zijn meerdere sporen bewaard gebleven. Het Regionaal Archief Leiden bezit veel documenten van het stadsbestuur die de periode van het beleg beslaan. De belangrijkste stukken, de vroedschapsboeken met de notulen van de vergaderingen van 18 maart 1572 tot halverwege 1577 ontbreken echter. Waarschijnlijk is de periode wel beschreven maar zijn de stukken elders in veiligheid gebracht, en niet meer teruggebracht. De genomen besluiten die voor de bevolking van belang waren, zijn wel bewaard gebleven. Deze werden voorgelezen vanaf de stadhuistrap en vastgelegd in zogenaamde aflezingsboeken die gearchiveerd zijn. Een ander overblijfsel zijn de registers van de volkstelling van 7 augustus 1574. Daarnaast zijn er rekeningen overgebleven met uitgaven van het stadsbestuur, monsterrollen met het aantal soldaten, kwitanties voor de levering van voedsel en administraties van in beslag genomen kerkelijke goederen.

Het Regionaal Archief Leiden bewaart ook documenten die niet door het handelen van het stadsbestuur ontstaan zijn. Daartoe behoren onder meer brieven van admiraal Boisot aan Jan van der Does van 22 en 26 september 1574, het Dagverhaal – een verslag dat is opgeschreven door een onbekend persoon ten tijde van het beleg en een bundel stukken van burgemeester Van der Werff. Van der Werff bewaarde en schreef deze stukken om zijn inspanningen voor de Opstand vast te leggen voor het nageslacht.

Museum De Lakenhal heeft een aantal relicten in bezit die gerelateerd zijn aan het beleg en het ontzet. Een daarvan is de metalen kookpot die volgens de overlevering door de weesjongen Cornelis Joppenszoon werd gevonden toen hij ontdekte dat de Spanjaarden de Lammenschans verlaten hadden. Er zaten nog wortelen, uien, vlees en pastinaken in, teken dat de soldaten halsoverkop waren vertrokken. Deze ingrediënten doen vermoeden dat de soldaten hutspot hadden gegeten. Gerecht, kookpot en vinder groeiden uit tot symbolen voor het Leidens Ontzet. In Leiden en omstreken wordt traditioneel op 3 oktober hutspot gegeten en bij Station Leiden Lammenschans herinnert een standbeeld aan de vondst. Andere relicten in de collectie van het museum die zijn gevonden toen de Lammenschans verlaten was, zijn een aarden potje, een stuk van een Spaanse vaandel en een spel kaarten.

Tot 2020 heeft geen gericht archeologisch onderzoek plaatsgevonden naar de schansen die rondom Leiden hebben gelegen. Van de Spaanse Lammenschans was lange tijd niet bekend waar die precies gelegen heeft. In 1846 schreef Van der Aa dat deze bij de verbreding van het Rijn-Schiekanaal moet zijn verdwenen. De stadsarcheoloog van Leiden herhaalde dat vermoeden in 2012. De voorgenomen aanleg van de RijnlandRoute was een reden om opnieuw bronnenonderzoek uit te voeren. Uit bestudering van oude kaarten bleek, dat de ligging op de zuidoever van het Rijn-Schiekanaal gezocht moest worden. Aangezien die zijde niet vergraven was bij de verbreding, was de kans groot dat resten nog steeds aanwezig waren. Bij een opgraving die volgde in oktober 2020, vonden archeologen op de aangegeven plek resten van de Lammenschans, zoals een deel van een gracht en een aantal gebruiksvoorwerpen.

Bronnen

• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Aut (2018): Op zoek naar de Schans Lammen; een cultuurhistorisch onderzoek, RAAP-RAPPORT 3387, ISSN 0925-6229
• Vorlage:Citeer web
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek
• Vorlage:Citeer boek

Referenties

Categorie:1573 Categorie:1574 Leiden Categorie:Geschiedenis van Holland Categorie:Militaire operatie in de 16e eeuw Leiden

[[Kategorie:Belagerung im Achtzigjährigen Krieg]] [[Kategorie:1574]] [[Kategorie:1573]] [[Kategorie:Wikipedia:Exzellent]]