Tindilis
La Dlieja de pluania Urtijëi te Gherdëina ie na dlieja romana-catolica te Urtijëi. Chësta dlieja ie cunsacreda ala cumparida dl seniëur (6.Jené) y al sant Urtijëi de Augsburg (4.lugio).
Storia Bearbeiten
La dezijion per l frabicat nuef ala fin dl 18. secul sun l Bugon-col te Urtijëi a fat che la populazion se stritova per plu giut. Dantaldut i abitanc dl cianton a ulù che la dlieja resta sun curtina dlongia la dlieja d' Anna. L tirolesc njenier Joseph Abenthung de Götzens a avisa i lëures de costruzion dal ann 1792 nchin al ann 1796. Tl ann 1797 iela unida cunsacreda dal vëscul de Persenon Karl Franz de Lodron. La cupula dancà y la trëi cupules tamez ie unic depëntes dl academich depenjadëur Franz Xaver Kirchebner y da si fra Ujep. 1870 univa autra pitures tl presbitere dl pitëur de Persenon Josef Barth, l plu vedl, depënt. I auteresc da na pert tla cësa granda ie a man drëta l autere de Maria do l proiet dl architet J. Schneider de Minca y a man ciancia l autere de Ujep do l dessëni dl bulsanin architet J. Überbacher. La stazions dla via crucis blandedes de sas ie n lëur de Ferdinand Demetz y Franz Tavella. I 16 depënc de viere de scipa prejentea i 12 apostuli y tla Cuer-Gejù capela l sant Giuani Batista, la sant Anna y tla capela dl Rosar Gejù y Maria. 1905/07 univa la dlieja per doi navedes latereles, a man drëta la Cuer-Gejù capela, a man ciancia la capela dl Rosar, do l proiet de Josef Rifesser-Stufan ngrandida. 1983 univa la dlieja cun n nuef 1600 m2 gran scintla tët fat ora dl lën di leresc, tla zorga cun scialdi grumon lëures de derturazion, curì.
Permò tl 1985-1986 pudova la capeles dla pert unì depëntes da Sebastian Pfeffer cun grumon afrësc.
L orgun Bearbeiten
1798 univa l prim orgun de Benedikt Griesser y Michael Schultes de Ottobeuren cun 23 reghistri costruì. Tl ann 1910 ie stat costruì n nuef orgun dala firma Behmann dl Voradlberg cun 25 reghistri dl priesc de 2200 crones. Tl ann 2010 ie stat costruì n nuef orgun cun 2000 roles dl orgun da Pirchner de Steinach dl Brenner y ai 17 de auril dal vëscul Karl Golser cunsacrà. L nuef orgun a na tratura dut mecanich, cun 31 reghistri. La lunghëza dla pipes dl orgun ie da 2 zentimetri nchin a 5 metri. L a custà, cun l fé su da nuef dla dlieja che messova vester, 682.175 €, de chëi ie stat paiei n terzo da dunfiertes privates. Ai 14 de jené 2011 fovel tla dlieja n cunzert cun Olivier Latry,urghenister dla Kathedrale Notre-Dame de Paris, cun la cumposizion de Boëly, Dupré Jean Langlais, Gaston Litaize, Alain, Duruflé y la mpruvisazions de Latry nstës.
Urghenistri de Urtijëi Bearbeiten
- Giuani Batista Ploner, pere de Mathias (nchin 1785)
- Matie Ploner (1785-1800)
- Bepo Mahlknecht (1800-1842)
- Bepo Metz (1842-1902)
- Engelbert Ploner (1908-1914)
- Ernst Purger sen. (1914-1918)
- Johann Franz Moroder de J.B. (1919-1922)
- Ernst Purger ju. (1923-1924)
- Maria Moroder des J.B. (1924-1932)
- Franz Vinatzer sen. (1932-1973)
- Theodor Rifesser (da 1973)
Aredamënt ntern Bearbeiten
Grum de scultures sacres dla dlieja ie unides fates da artisć dl luech ti ultimi doi seculi.
Raida Virtuela Bearbeiten
Na vijita virtuela dla dlieja y de l aredamënt ntern ie sun la descrizion de commons de chisc chedri sun la Imagenotes dac.
-
La naveda prinzipela -
La Cuer-Gejù capela a man drëta dl ntreda -
La capela dl Rosar a man ciancia -
Afrësc tla naveda prinzipela de Franz Xaver Kirchebner
Artisć de Gherdëina Bearbeiten
Chisc artisć de Gherdëina a juda per la aredamënt dla dlieja.
Johann Dominik Mahlknecht Bearbeiten
La statues di vangelisć de J.D.Mahlknecht ie stac scinchei dala dlieja dl luech ntëur al 1859. La statues urigineles de ghips ie sun la seves dl presbitere. A sant Johannes univa, ntan l lëur de derturazion dla dlieja, 1870 tëut ju l cë y fat da nuef.
-
-
Lukas -
Markus -
Johannes
Josef Moroder-Lusenberg Bearbeiten
-
Mater Dolorosa -
Verginn Maria -
Plata dl autere
Ludwig Moroder Bearbeiten
-
Figura de Apostul Paulus 1907 -
Cuer-Gejù 1914 -
Sant Urtijëi de Augsburg -
Tabernacul dl gran autere -
L sant Antonius de Padua
Johann Baptist Moroder-Lusenberg Bearbeiten
-
L rë David cun l' erpa -
L sant Franziskus -
Sagrazion dl tirolesc popul per l cuer de Gejù -
Cumparida de Gejù dan la muniga Margareta Maria Alacoque
Jakob Crepaz Bearbeiten
-
Santa Elisabeth -
Angiul dlongia l autere de Rosar -
Angiul dlongia l autere de Rosar -
Tabernacul dl autere de Rosar
Autri Artisć (surtimënt) Bearbeiten
-
Vigil Dorigo angiul custode -
Luis Kostner santa Agnes (Bildnis dla muta Agnes) -
Anton Pitscheider santa Anna y Maria -
Franz Runggaldier Crucifix -
santa Elisabeth de Rudolf Moroder -
Crist de Vinzenz Peristi -
sant Ujep cun Gejùbambin de Franz Demetz Sotria (geb. 1836?)
Dliejes filieles y capeles Bearbeiten
- Sant Anna-dlieja
- Sant Anton dlieja
- Sant Iacun
- Santacrëusc-capela Resciesa
- Capela da Poz
Leteratura Bearbeiten
- Franz Anderlan: N pue de storia dla dliesha de Urtishëi. Calënder de Gherdëina 1915. S. 73-75. (Ladinisch).
- Friedrich Moroder, Eduard Moroder: La Dlieja de San Durich a Urtijëi. Calënder de Gherdëina 1972. Union di Ladins de Gherdëina Urtijëi 1971. S. 36-46.
- Leo Moroder: La dlieja de San Durich de Urtijëi cumededa su y depënta da nuef. Calënder de Gherdëina 1985. Union di Ladins de Gherdëina Urtijëi 1984./S. 35-41.
- Margareth Runggaldier Mahlknecht, Karl Mahlknecht: Urtijëi te Gherdëina – Dliejes y stories dla dliejes. Test- y documentazion di chedri. Athesia editëur, Persenon 1992.
- Eugen Trapp: Kunstdenkmäler Ladiniens. Val Badia. Gherdëina. Val de Fassa. Buchenstein. Ampezzo. Editëur: Istitut Cultural Ladin Micurà de Rü, San Martino in Badia/San Martin de Tor (BZ), 2003. Plata 186-194. ISBN 88-8171-044-7
- Karl Gustav Mahlknecht: Festa di 200 ani dla cunsagrazion dla dlieja de San Durich. Calënder de Gherdëina 1998 . Union di Ladins de Gherdëina Urtijëi 1997. S. 37-41.
- Alex Moroder: 100 ani capeles dla dlieja de Urtijëi. Calënder de Gherdëina 2007. Union di Ladins de Gherdëina Urtijëi 2006. S.71-73.
- Theodor Rifesser: Orgun nuef per la Dlieja de S. Durich a Urtijëi. Calënder de Gherdëina 2010. Union di Ladins de Gherdëina Urtijëi 2009. S. 149-154.
Einzelnachweise Bearbeiten
Weblinks Bearbeiten
- Eintrag im Monumentbrowser auf der Website des Südtiroler Landesdenkmalamts